بازنگری در فرضیه پختوپز؛ هدف واقعی انسان‌های اولیه از به‌کارگیری آتش چه بود؟
کشف آتش، بی‌تردید یکی از نقاط عطف حیاتی در تاریخ بشر است. آتش تحولی بود که علاوه‌بر زندگی روزمره، مسیر تکامل انسان را نیز دگرگون ساخت. انسان با تسلط بر این عنصر قدرتمند، توانست غذا بپزد، شب را روشن کند، سرما را تاب بیاورد و ابزار بسازد. بدون آتش نه انقلاب صنعتی شکل می‌گرفت، نه داروهای اولیه پدید می‌آمدند و نه حتی نمایش‌های ابتدایی راهی برای بیان خلاقانه پیدا می‌کردند.
اما رابطه‌ی آغازین انسان و آتش چگونه شکل گرفت؟ پژوهشی تازه، فرضیه‌ی دیرینه مبنی بر اینکه هدف اولیه‌ی انسان از به‌کار‌بردن آتش پخت غذا بود، به چالش می‌کشد. در دهه‌های گذشته، اجماع علمی بر این بود که تسلط انسان به آتش نه به‌صورت کشفی ناگهانی، بلکه در طول فرآیندی تدریجی رخ داد. بر پایه‌ی نظریه‌ی رایج موسوم به «فرضیه‌ی پختوپز»، استفاده از آتش برای طبخ غذا، به‌ویژه در گونه‌ی انسان راست‌قامت (Homo erectus)، نقش مهمی در کوچک‌شدن سیستم گوارشی و رشد مغز انسان داشت.
تسلط انسان بر آتش در طول فرآیندی تدریجی رخ داد
اما پژوهش‌های اخیر رویکرد متفاوتی را دنبال می‌کنند. اکنون مطالعات نقش اصلی آتش را نه برای پختوپز، بلکه در محافظت و نگهداری طولانی‌مدت از گوشت می‌دانند. تحلیل‌های نوین بر این نکته تأکید دارند که شاید آتش در آغاز، به‌جای پخت غذا، برای محافظت از لاشه‌ی شکار و پیشگیری از دزدیده‌شدن آن توسط شکارچیان یا فاسدشدن در گذر زمان به کار رفته باشد.
دیدگاه جدید، بخشی از نظریه‌ای کلان است که گروه پژوهشگران مطرح کرده‌اند. در این نظریه، بسیاری از رفتارهای انسان پیشاتاریخی به وابستگی شدیدش به شکار جانوران بزرگ و کاهش تدریجی این جانوران نسبت داده شده است.
به‌گزارش آی‌اف‌ال‌ساینس، دکتر میکی بن‌دور، باستان‌شناس می‌گوید: «منشأ استفاده از آتش همچنان یکی از چالش‌برانگیزترین موضوعات در پژوهش‌های مربوط به تاریخ انسان است. شواهد محکمی وجود دارد که نشان می‌دهد حدود ۴۰۰ هزار سال پیش، آتش به‌طور گسترده در خانه‌ها برای پختوپز، روشنایی و گرمایش استفاده می‌شد، اما درباره‌ی دوره‌ی یک‌میلیون‌ساله‌ی پیش از آن، هنوز اختلاف نظر وجود دارد.»
بیشتر بخوانید
در اغلب محوطههای باستانی که قدمت آن‌ها به بیش از یک میلیون سال پیش بازمی‌گردد، هیچ نشانه‌ای از استفاده‌ی پیوسته از آتش وجود ندارد. حتی در موارد نادری که آثاری از آتش دیده می‌شود، شواهدی از گوشت پخته‌شده به چشم نمی‌خورد. به‌گفته‌ی بن‌دور، یافته‌ها حاکی از آن است که انسان‌هایی مانند انسان راست‌قامت، آتش را در شرایطی خاص و با هدفی ویژه به‌کار می‌بردند.
به‌باور بن‌دور، استفاده‌ی پراکنده و محدود از آتش در آن دوران، نشانه‌ی وجود انگیزه‌ای خاص برای برافروختن آتش بوده است. تلاش زیاد برای تهیه و نگهداری آتش، باید با انگیزه‌ای انرژی‌محور همراه می‌بود. در همین راستا، تیم پژوهشی انگیزه‌ای نوین را مطرح می‌کنند: حفظ گوشت شکار از گزند شکارچیان و فساد.
حفاظت از گوشت ارزشمند حیوانات بزرگ، دغدغه‌ای جدی محسوب می‌شد
پژوهشگران برای بررسی فرضیه‌ی مطرح‌شده، داده‌های ۹ محوطه‌ی باستانی با قدمتی بین ۱٫۸ میلیون سال تا ۸۰۰ هزار سال پیش را بررسی کردند، از جمله شش محوطه در آفریقا و یک محوطه در اسپانیا. آن‌ها همچنین از مطالعات قوم‌نگارانه‌ی جوامع شکارچی گردآورنده‌ی معاصر نیز بهره گرفتند تا رفتارهای امروزی را با الگوهای زیستی گذشته مقایسه کنند.
بر اساس یافته‌های پژوهش، تمامی محوطههای بررسی‌شده حاوی مقادیر بسیاری از بقایای جانوران بزرگ، از جمله فیل، اسب آبی و کرگدن بود. پیش‌تر، مشخص شده بود که این جانوران منبع اصلی غذای انسان‌های نخستین بوده‌اند. برای نمونه، گوشت و چربی یک فیل می‌توانست خوراک موردنیاز برای یک گروه ۲۰ تا ۳۰ نفره را تا هفته‌ها تأمین کند.
در چنین شرایطی، حفاظت از گوشت ارزشمند حیوانات بزرگ، دغدغه‌ای جدی محسوب می‌شد. بر همین اساس، آتش به‌عنوان ابزاری برای محافظت از منابع غذایی و جلوگیری از فساد به‌کار می‌رفت و به‌طور هم‌زمان، امکان خشک‌کردن یا دودی‌کردن گوشت را نیز فراهم می‌ساخت.
پروفسور ران بارکای، همکار در پروژه، توضیح می‌دهد: «ما معتقدیم انگیزه‌ی اصلی برای استفاده از آتش، نگهداری لاشه‌های بزرگ و حفاظت از آن‌ها در برابر رقبا و فرسایش محیطی بوده است. در این فرآیند، شاید گاهی از آتش برای پختوپز هم استفاده می‌شده، ولی این صرفاً یک نتیجه‌ی جانبی است.»
یافته‌های مطالعه، با فرضیه‌ای گسترده‌تر هماهنگ است که منشأ بسیاری از تحولات پیشاتاریخی را در کاهش تدریجی جانوران بزرگ و نیاز انسان به یافتن منابع جایگزین برای تأمین انرژی می‌داند. براساس این دیدگاه، کاهش منابع شکار بزرگ، انسان را به‌سوی استفاده از فناوری‌های تازه، از جمله آتش، سوق داد.
نتایج مطالعه در نشریه Frontiers in Nutrition منتشر شده است.
