مادرسالاری در قلمرو بونوبوها؛ ماده‌ها چگونه سلطه مردانه را به زیر کشیده‌اند؟
برخی معتقدند که سلطه‌ی نرها نظم طبیعی جهان است؛ اما بونوبوها، نخستی‌هایی که نزدیک به ۹۹ درصد از DNA خودمان را با آن‌ها شریک هستیم، نظر دیگری دارند.
بونوبوها که عضوی از خانواده میمون‌های بی‌دم بزرگ هستند، در جامعه‌ای با سلطه‌ی ماده‌ها زندگی می‌کنند؛ امری نسبتاً نادر در میان پستانداران، به‌ویژه در گونه‌هایی که نرها از ماده‌ها بزرگ‌ترند. با آنکه ماده‌ها نسبت به نرها جثه‌ی کوچکتری دارند، در جوامع بونوبوها حاکمیت برای آن‌ها است.
دانشمندان از مدت‌ها پیش در تلاش بودند تا بفهمند چگونه بونوبوهای ماده ساختار مادرسالاری را حفظ می‌کنند. اکنون محققانی که درطول نزدیک به ۳۰ سال، ۶ جامعه‌ی بونوبو را در جمهوری دموکراتیک کنگو زیر نظر قرار داده بودند، برای نخستین‌بار توضیحی مبتنی بر شواهد ارائه داده‌اند. آن‌ها دریافتند ماده‌ها برای چرخاندن کفه‌ی ترازو به نفع خود، ائتلاف‌هایی علیه نرها تشکیل می‌دهند.
مشاهدات محققان کلیشه‌ی صلح‌آمیز‌بودن بونوبوها را به چالش کشیده است
هنگامی که بونوبویی نر از حد خود فراتر می‌رود، ماده‌های اطراف به‌صورت جمعی دست به حمله یا ترساندن او می‌زنند. نرهایی که در برابر این درگیری‌ها عقب‌نشینی می‌کنند، جایگاه اجتماعیشان را از دست می‌دهند؛ در‌حالی‌که رقیبان ماده‌شان جایگاه بالاتری به دست می‌آورند و این موقعیت، دسترسی آن‌ها به منابع غذایی و جفت‌یابی برای فرزندان نرشان را افزایش می‌دهد.
بونوبوها و شامپانزه‌ها نزدیک‌ترین خویشاوندان زنده‌ی ما هستند. زمانی تصور می‌شد بونوبوها صرفاً زیرگونه‌ای کوچک‌تر و تیره‌پوست‌تر از شامپانزه‌ها باشند، اما حدود یک قرن پیش دانشمندان آن‌ها را در گونه‌ای جداگانه طبقه‌بندی کردند. این نخستی‌های در معرض خطر انقراض که تنها در جمهوری دموکراتیک کنگو یافت می‌شوند، در طبیعت به‌سختی قابل‌مطالعه هستند. برای انجام مطالعه، مارتین سوربک، بوم‌شناس رفتاری از دانشگاه هاروارد، به همراه تیمی از دانشمندان، هزاران ساعت را در جنگل‌های انبوه سپری کردند.
برخی ویژگی‌های رفتاری بونوبوها، از جمله روابط اجتماعی خاص آن‌ها، باعث شده که تصوری متفاوت نسبت به خشونت و سلطه در این گونه وجود داشته باشد. با‌این‌حال، مشاهدات دکتر سوربک و تیمش و همچنین سایر محققان، کلیشه‌ی صلح‌آمیز‌بودن آن‌ها را به چالش می‌کشد. مود موژینو، انسان‌شناس دانشگاه بوستون که در مطالعه مشارکت نداشت، می‌گوید: «بونوبوها آن‌قدرها هم که تصور می‌شود صلح‌طلب نیستند.»
بیشتر بخوانید
حتی در روابط بین جنس‌ها هم تنش‌هایی دیده می‌شود. بین سال‌های ۱۹۹۳ تا ۲۰۲۱، پژوهشگران ۱۷۸۶ مورد رفتار تهاجمی نرها نسبت به ماده‌ها یا فرزندانشان یا انحصارطلبی در غذا را ثبت کردند. در حدود ۶۱ درصد از این درگیری‌ها، ماده‌ها با هم متحد شدند و پیروز از میدان بیرون آمدند.
به گفته‌ی دکتر سوربک، برخی از درگیری‌ها‌ی بین جنس‌ها می‌توانند بسیار شدید باشند و حتی گمان می‌رود در چند مورد، نرها در اثر حملات جان خود را از دست داده باشند. آسیب‌هایی مثل قطع انگشتان یا انگشتان پا در نرها گزارش شده، و در یکی از موارد نادر، در باغ‌وحش اشتوتگارت آلمان، یک نر در درگیری با دو ماده به‌شدت آسیب دید، اما جراحان توانستند او را درمان کنند.
دکتر سوربک و تیمش بر پایه‌ی تمام داده‌هایی که گردآوری کرده بودند، چندین فرضیه درباره‌ی چگونگی حفظ قدرت ماده‌ها در جامعه‌ی بونوبوها را آزمایش کردند. پس از تحلیل دقیق آمار، تنها فرضیه‌ای که شواهد در تأیید آن یافتند، چیزی بود که پژوهشگران «فرضیه‌ی ائتلاف ماده‌ها» نامیدند. این فرضیه بیان می‌کند که ماده‌ها با همکاری در برابر نرها، آن‌ها را در درگیری‌ها شکست می‌دهند و در نتیجه، جایگاه اجتماعی بالاتری برای خود به دست می‌آورند. یافته‌ها نشان داد که یک بونوبوی ماده‌ی معمولی از نظر اجتماعی بالاتر از حدود ۷۰ درصد نرهای گروه خود قرار دارد.
یک بونوبوی ماده‌ی از نظر اجتماعی بالاتر از ۷۰ درصد نرهای گروه خود قرار دارد
دکتر موژینو معتقد است یافته‌های دکتر سوربک و همکارانش، تأییدکننده‌ی چیزی است که بسیاری از دانشمندان سال‌ها درباره‌ی منشأ قدرت ماده‌ها در جامعه‌ی بونوبوها حدس می‌زدند. او می‌گوید برای کسانی که از نزدیک با این گونه کار کرده‌اند، این نتایج چندان تعجب‌برانگیز نیست، اما داشتن داده‌های عددی و قابل‌اندازه‌گیری از چندین جامعه‌ی مختلف بونوبو بسیار ارزشمند است.
دکتر سوربک نیز تأکید می‌کند که هنوز در آغاز راه شناخت بونوبوها هستیم و حفاظت از آن‌ها ضروری است. چرا که این گونه‌ی در معرض خطر انقراض، به عنوان نزدیک‌ترین خویشاوند زنده‌ی انسان، می‌تواند به درک گذشته‌ی ما کمک کند؛ از‌دست‌دادن آن‌ها یعنی از‌دست‌دادن آینه‌ای برای شناخت بشریت. او همچنین اشاره می‌کند که این تحقیق نشان می‌دهد سلطه‌ی نرها امری قطعی و زیستی نیست. برخلاف تصور برخی که پدرسالاری و سلطه‌ی مردانه را ویژگی تکاملی انسان می‌دانند، یافته‌ها چنین فرضی را رد می‌کنند.
مطالعه در نشریه Communications Biology منتشر شده است.
