همه طرح‌های دولت در حوزه هوش مصنوعی؛ جاماندگی‌ها جبران می‌شود؟
یکی از اصلی‌ترین برنامه‌های وزارت ارتباطات دولت چهاردهم توسعه حوزه هوش مصنوعی است. برنامه‌ای که معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری با اقدامات مختلفی آن را پیگیری کرده و از طرح‌هایی برای پیشبرد آن خبر می‌دهد.
این طرح‌ها هرچند می‌تواند مفید و موثر باشد اما بسیاری از کارشناسان و فعالان حوزه هوش مصنوعی به نحوه انجام و پیشبرد آن‌ها نقد داشته و به موثر بودن آن امیدوار نیستند. انتقادها به برنامه‌های معاونت علمی در عرصه هوش مصنوعی با رونمایی آنچه «سکوی ملی هوش مصنوعی» خوانده شد، به اوج رسید.
سکویی که پایان سال ۱۴۰۳ وعده ارائه‌اش بود اما رونمایی از آن چندان خوب پیش نرفت. بسیاری از متخصصان حوزه هوش مصنوعی و صاحبان کسب‌وکارها سکوی رونمایی‌شده را یک کار دانشجویی ساده دانسته بودند و بعضی دیگر حتی آن را در حد و اندازه یک نسخه MVP هم نمی‌دانستند.
بیشتر بخوانید
محمد محمدزاده ضيابری، مدیرعامل شرکت پردازش هوشمند «ترگمان» و نایب رئیس کمیسیون هوش مصنوعی سازمان نصر تهران، می‌گوید پلتفرم رونمایی‌شده صرفا یک پلتفرم نمایشی بود:
این سکو فقط اسم MVP داشت اما حقیقت این است که سکوی رونمایی‌شده صرفا نمایشی از جلوه‌های هوش مصنوعی بود که هر دانشجویی در این رشته ظرف یکی دو روز می‌تواند آن را آماده کند. این نسخه حتی MVP هم نبود چون MVP به نسخه‌ای گفته می‌شود که ویژگی‌های پایه محصول را ارائه می‌کند و کسی که از آن استفاده می‌کند می‌تواند با این ویژگی‌ها آشنا شده و بهره‌‌برداری‌های اولیه را انجام دهد. سکویی که اسفندماه رونمایی شد اسم MVP و رسم نمادین داشت.
– محمد محمدزاده ضيابری، نایب رئیس کمیسیون هوش مصنوعی سازمان نصر تهران و مدیرعامل ترگمان
سکوی ملی هوش مصنوعی؛ طرحی که به‌شدت از آن انتقاد شد
به گفته ضیابری، معاونت علمی اعلام کرده که نسخه آلفای سکو، که نسخه پیش‌نمایش است، تیر ماه ارائه می‌شود و «اگر برنامه‌ها درست پیش برود آبان یا آذر ماه امسال محصول MVP واقعی می‌تواند ارائه شود. معاونت علمی چون در نمایشگاه پیشرفت به رهبری وعده ارائه سکوی هوش مصنوعی تا پایان ۱۴۰۳ را داده بود، از این نسخه رونمایی کرد اما اگر این کار را نمی‌کرد شاید انتقادات کمتر می‌شد.»
این سکوی ملی که با همکاری دانشگاه شریف ساخته شده پس از انتقاداتی که از آن شد از دسترس خارج شد اما در کنار انتقادات به نسخه موسوم به MVP بعضی کارشناسان هنوز در خصوص ماهیت و کارکرد این سکو ابهام دارند. محمدرضا حقیری، بنیان‌گذار استارتاپ «مانی» و فعال حوزه هوش مصنوعی، می‌گوید:
من حقیقتا منظور از سکوی ملی هوش مصنوعی را نفهمیدم؛ اگر قرار است یک API Wrapper باشد که ما نمونه‌های آن را قبلا هم داشته‌ایم. اگر هم قرار است جایی برای هم‌اندیشی فعالان باشد چرا ما که چندین سال است در این حوزه فعالیت می‌کنیم خبری نشنیده‌ایم و دعوت نشده‌ایم؟
– محمدرضا حقیری، بنیان‌گذار استارتاپ «مانی» و فعال حوزه هوش مصنوعی
همان‌طور که بعضی کارشناسان با مطرح شدن پروژه سکوی ملی هوش مصنوعی ایده بومی‌سازی در عرصه‌های مختلف برایشان تداعی شد، حقیری هم می‌گوید: «احتمالا باید سکوی ملی هوش مصنوعی را هم با چیزی مثل سیستم عامل بومی مقایسه کنیم که اوایل دهه ۸۰ می‌شنیدیم که به جایی هم نرسید. سکوی ملی هوش مصنوعی هم مشابه همان ایده به نظر می‌رسد.»
کارشناسان داشتن سکوی ملی هوش مصنوعی را ضروری می‌دانند؛ به شرطی که درست اجرا شود
البته فعالان این حوزه با نفس داشتن سکوی ملی هوش مصنوعی مخالفتی ندارند و اتفاقا حقیری معتقد است «تنها جایی که بومی‌سازی الزام دارد حوزه هوش مصنوعی است» و استدلال می‌کند که: «وقتی سراغ گروک می‌رویم با تفکر تیم ۱۰ نفره XAI و گروک مواجه می‌شویم؛ یا با تفکر تیم ۵ نفره Open AI و چت جی‌پی‌تی یا طرز فکر تیم ۲۰ نفره دیپ‌‌سیک و مدل‌‌شان روبه‌رو می‌شویم. یعنی همین‌ها هستند که تفکر را جهت‌دهی می‌کنند و این خطرناک است اما از طریق بومی‌سازی می‌شود با این اتفاق مقابله کرد.» اما به نظر آن‌ها نحوه اجرای این ایده باید مناسب و موثر باشد.
نایب رئیس کمیسیون هوش مصنوعی نصر تهران هم ضرورت داشتن سکوی ملی هوش مصنوعی را این طور توضیح می‌دهد: «ما به سکوی ملی هوش مصنوعی نیاز داریم چون مرزهای بهره‌برداری عملیاتی ما از فناوری عملا بسته است، در زمینه مهندسی هوش مصنوعی به‌شدت ضعیف هستیم و در نبود دسترسی به زیرساخت‌هایی نظیر AWS, GCP, Azure و غیره نیاز است که نیازمان را متکی به محصولات بومی برطرف کنیم.»
تجاری‌سازی سکوی ملی هوش مصنوعی در بحرین، تاجیکستان و روسیه در حال انجام است
بخش دیگری از نقدها به فرایند تجاری‌سازی و فراگیر کردن این سکوی ملی مربوط می‌شود. مخصوصا به این دلیل که نمونه‌های خارجی پلتفرم‌های هوش مصنوعی بسیار پیشرفته هستند و روزبه‌روز کاربردی‌تر می‌شوند. ضیابری با اشاره به جلسه‌ای که معاونت علمی ۲۴ فروردین ۱۴۰۴ با تعدادی از صاحبان کسب‌وکارهای هوش مصنوعی برگزار کرده، می‌گوید:
دکتر علیزاده، دستیار معاونت علمی، در جلسه اعلام کردند که این سکو از همین الان دارد در چند کشور همسایه از جمله بحرین، تاجیکستان و روسیه تجاری‌سازی می‌شود و قرار است مدل زبانی با همکاری کشورها ایجاد شود اما حقیقت این است که ما هنوز سکویی ندیده‌ایم که بتوانیم آن را به لحاظ فنی نقد کنیم. بنابراین، نقد ما نقد فرایند و رویه‌ای است که معاونت علمی در این زمینه پیش گرفته است.
– محمد محمدزاده ضيابری، نایب رئیس کمیسیون هوش مصنوعی سازمان نصر تهران و مدیرعامل ترگمان
اما در این رویه چه چیزی مورد انتقاد قرار گرفته است؟ نایب رئیس کمیسیون هوش مصنوعی نصر تهران با تاکید بر این که «سکوی هوش مصنوعی مورد نیاز کشور است و باید ایجاد شود اما نه با شیوه فعلی» می‌گوید:
مدلی که معاونت علمی در در بخش سکوی ملی هوش مصنوعی پیش میبرد به زعم اکثریت بخش خصوصی اشتباه است چون یک کار کاملا مهندسی، و تجاری را به بخش دانشگاهی سپرده است. در جلسه مذکور هم شرکت‌ها معتقد بودند که روش پیشبردی در نظر گرفته‌شده از اساس غلط است. اقداماتی که معاونت علمی در این حوزه انجام می‌دهد اقدامات مثبتی نیست بلکه اقدامات نمادین و تبلیغاتی است که ضررشان بیش از فایده آن‌ها است.
– محمد محمدزاده ضیابری، نایب رئیس کمیسیون هوش مصنوعی سازمان نصر تهران و مدیرعامل ترگمان
اقدامات معاونت علمی در حوزه هوش مصنوعی نمادین و تبلیغاتی است
ضیابری می‌گوید معاونت علمی در این جلسه انتقادات مطرح‌شده درباره طرح سکوی ملی را توهین‌آمیز دانسته و توضیح داده است که معاونت قصد رقابت با بخش خصوصی را ندارد اما بخش خصوصی باید در جلسات فنی با دانشگاه نظرات خود را بیان کند و در اجرای طرح مشارکت کند. البته تصمیم‌گیرنده نهایی در کلیه مسائل فنی و کسب‌وکاری معاونت علمی خواهد بود.
ارائه دستیار هوش مصنوعی برای رئیس‌جمهور و وزرا ایده دیگری است که معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری به دنبال آن است. طرحی که بنیان‌گذار استارتاپ «مانی» آن را ایده خوبی می‌داند اما «به این شرط که درست پیاده‌سازی شود، خروجی مطلوبی داشته باشد و دیتا را هم از کشور خارج نکند. چون یکی از بحث‌هایی که بعد از فراگیری هوش مصنوعی مطرح شده بحث حکمرانی داده است و مثلا امارات وزارتخانه‌ای برای این موضوع تاسیس کرده است.»
به گفته او، در کشورهایی مثل عربستان، امارات و کویت از دستیارهای هوشمند استفاده می‌شود. در آمریکا دستیار هوش مصنوعی برای شخص رئیس‌جمهور در حال ساخته شدن است. در انگلستان و فرانسه هم سرمایه‌گذاری در این حوزه انجام شده و ما هم می‌توانیم چنین دستیارهایی ایجاد کنیم.
توقف پیشرفت در حوزه هوش مصنوعی از سال ۱۴۰۰
همه اقدامات نهادهای مربوط به حوزه هوش مصنوعی در دولت برای توسعه این حوزه به دلیل عقب ماندن از رقابت از میدان جهانی هوش مصنوعی است. وزیر ارتباطات هم اخیرا از این جاماندگی انتقاد کرده و دلیل آن را سرمایه‌گذاری‌های اندک در این حوزه، که حدود ۵۰ میلیون دلار بوده، دانسته است.
گزارش‌های جهانی مربوط به جایگاه کشورها در حوزه هوش مصنوعی ایران در رتبه ۷۰ دنیا ایستاده و مدیرعامل «ترگمان» می‌گوید «در میان شاخص‌های مختلف، تنها نقطه قوت ایران در بخش علمی یعنی استعداد، نیروی انسانی و مقالات در نظر گرفته شده اما در بقیه شاخص‌ها به‌ویژه شاخص فنی، زیرساختی و داده نسبت به دنیا به‌شدت عقب هستیم.» البته او اعتقاد دارد افول ما در این عرصه از سال ۱۴۰۰ به بعد رخ داده است:
حوزه هوش مصنوعی در ایران نسبت به سال‌های قبل از ۱۴۰۰ دچار یک توقف و به نوعی پس‌رفت شده است که دو دلیل عمده دارد. یک دلیل این است که مجموعه حاکمیت و دولت درگیر مسائل سیاسی و رقابت‌های درونی هستند؛ دلیل دوم سرعت رشد دنیا در حوزه هوش مصنوعی است که به‌شدت شتاب گرفته و ما جا مانده‌ایم.
– محمد محمدزاده ضیابری، نایب رئیس کمیسیون هوش مصنوعی سازمان نصر تهران و مدیرعامل ترگمان
حقیری هم درباره وضعیت ایران در عرصه AI می‌گوید: «کشور ما هنوز در حوزه هوش مصنوعی جای قشنگی نایستاده اما پتانسیل این را دارد که جای خوبی بایستد. تقریبا می‌شود گفت با توجه به خیزشی که در دنیای هوش مصنوعی Open Source وجود دارد، از آنچه که باید و شاید تا حد زیادی عقب مانده‌ایم.»
چطور باید جاماندگی‌ها را جبران کرد؟
جبران این جاماندگی از یک سو نیازمند اجرای درست طرح‌هایی است که معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری تعریف کرده و از سوی دیگر توجه به ایده‌ها و نیازهایی است که کسب‌وکارهای بخش خصوصی با سابقه چند سال فعالیت خود در این عرصه، مطرح می‌کنند:
همیشه دولت در هر فناوری جدیدی که می‌آید وارد می‌شود. معمولا هم ورود به شکل خرید تجهیزات است؛ یک مدت در اختیار عده‌ای قرار می‌گیرد و بعد هم کنار گذاشته می‌شود و بلااستفاده باقی می‌ماند. اگر دولت در زمینه هزینه کردن منابع مالی برای خرید تجهیزات مناسب‌تر عمل کند می‌تواند همین تجهیزات را در قالب تسهیلات به استارتاپ‌ها بدهد.
– محمدرضا حقیری، بنیان‌گذار استارتاپ «مانی» و فعال حوزه هوش مصنوعی
حقیری در این زمینه اقدامات کشورهای دیگر را مثال می‌زند: «آمریکا تسهیلات ۵۰۰ میلیون دلاری به استارتاپ‌های کوچک‌تر از Open AI و مایکروسافت داد یا فرانسه که تسهیلات حدود یک میلیارد یورویی در نظر گرفته و هند هم تسهیلاتی را به این حوزه اختصاص داده است.»
او اعتقاد دارد که اگر هزینه‌های صرف‌شده در ایران هم در قالب تسهیلات بین استارتاپ‌ها تقسیم شود نه‌تنها نوآوری رخ می‌دهد بلکه به سوددهی هم می‌رسد. چون این بازار بکر است و در آینده بیشتر مورد نیاز خواهد بود. این فعال حوزه هوش مصنوعی در توضیح یک راهکار دیگر می‌گوید:
یکی از کارهایی که می‌شود انجام داد این است که به جای این که در پروژه‌های هوش مصنوعی چند هزار میلیارد هزینه کنند تا مدل‌ها را از صفر توسعه بدهند از مدل‌هایی که شرکت‌هایی مثل مانی، پارت، گرین‌وب و… توسعه داده‌اند مدل بگیرند یا بخواهند که مدل‌ها را توسعه بدهیم.
– محمدرضا حقیری، بنیان‌گذار استارتاپ «مانی» و فعال حوزه هوش مصنوعی
محمدرضا حقیری مدلی را که چین برای توسعه هوش مصنوعی به کار گرفته را هم کاربردی دانسته و اعتقاد دارد روش آن‌ها برای ما هم می‌تواند یک راهبرد مناسب باشد: «باید راهی را برویم که چین رفته است. آن‌ها با سخت‌افزار ارزان‌قیمت که مشابه آن را در ایران هم داریم، هوش مصنوعی‌‌شان را توسعه دادند. شاید بهترین راهبرد برای ما این است که یک کاربُن روی کارهای چینی‌ها بگذاریم و همان‌ها را انجام بدهیم.»
