چگونه منبر و رسانه‌های دینی افکار عمومی ایران را شکل دادند؟
به گزارش رکنا، از زمانی که آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی در سوم فروردین سال ۱۳۰۱ به احیای حوزه علمیه قم پرداخت، این مرکز به کانونی برای مطالعات عمیق دینی و نقطه تلاقی سنت و نوآوری تبدیل شد. در مسیر این تحول، منبر سنتی، رادیو، تلویزیون و امروزه رسانه‌های دیجیتال هر یک نقش ویژه‌ای در ارتباط با مخاطبان داشته‌اند و توانسته‌اند پیام دین را به سبک‌ها و زبان‌های مختلف به گوش جامعه برسانند.
منبر از دیرباز به‌عنوان نخستین رسانه اجتماعی در جوامع شیعی شناخته می‌شود؛ جایی که روحانیون با بهره‌گیری از زبان شفاهی و بلاغت خطابه، مسائل فقهی، اخلاقی و اجتماعی را برای مردم تبیین می‌کردند و هم‌زمان پیوندی عمیق میان افراد برقرار می‌ساختند. پس از احیای رسمی حوزه در سال ۱۳۰۱ ش. قم به‌سرعت به مهم‌ترین مرکز علمی شیعه در ایران بدل شد و منابر این شهر، به‌ویژه در ایام مناسبت‌های دینی، مخاطبان فراوانی را گرد می‌آورد.
با گسترش فناوری‌های نوین، رسانه‌های صوتی نیز وارد عرصه دین‌پژوهی شدند. «رادیو قرآن» نخستین شبکه رادیویی مستقل در حوزه قرائت و تلاوت قرآن بود که از ۲۲ بهمن ۱۳۶۲ ش. فعالیت خود را آغاز کرد و از ۱۰ دی ۱۳۷۶ ش. به پخش ۲۴ ساعته رسید. صدای گرم قاریان و سخنرانی‌های گزینش‌شده این شبکه، امکان دسترسی مخاطبان از دورترین نقاط کشور را به محتوای دینی فراهم ساخت.
در عرصه تصویر نیز سازمان صداوسیما، که از ۲۶ اردیبهشت ۱۳۵۸ ش. شکل گرفت، با راه‌اندازی «شبکه قرآن و معارف سیما» در ۲۱ آذر ۱۳۷۹ ش. منبرها و مراسم مذهبی را به صورت زنده و تصویری به خانه‌ها آورد. این شبکه با پخش خطبه‌های نماز جمعه، سخنرانی‌های مذهبی و مراسم عزاداری، تجربه‌ای ترکیبی از تصویر و کلام را ارائه کرد و توانست مخاطبان گسترده‌تری را جذب کند.
تعامل نوین و تأثیرات اجتماعی
با ورود رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی، فصل تازه‌ای در تعامل میان مبلغان دینی و مخاطبان جوان رقم خورد. امروز گروه‌های طلبه جوان و فعالان فرهنگی، مباحث فقهی و اخلاقی را در قالب پادکست‌های موضوعی، موشن‌گرافیک‌های کوتاه و ویدئوهای آموزشی به زبان ساده و مرتبط با دغدغه‌های روزمره منتشر می‌کنند. یکی از موفق‌ترین تولیدات در این حوزه، پادکست «درس زندگی» است که به موضوعاتی مانند مدیریت استرس، روابط خانوادگی و چالش‌های معنوی محیط کار می‌پردازد و مخاطبان ۲۰ تا ۳۵ ساله را به گفت‌وگو درباره مسائل دینی دعوت می‌کند.
قابلیت تعامل دوسویه در رسانه‌های نوین نیز اهمیت ویژه‌ای یافته است. خدماتی مانند «تلفن گویای رادیو قرآن» و سامانه پیامکی برنامه‌های زنده تلویزیونی به مخاطبان امکان می‌دهد به‌طور مستقیم سؤالات خود را مطرح کنند و پاسخ دریافت نمایند؛ امکانی که علاوه بر تقویت حس مشارکت، زمینه‌ای برای سنجش نیازها و دغدغه‌های واقعی جامعه فراهم می‌آورد.
تحقیقات میدانی دانشگاه‌های کشور نشان می‌دهد که مخاطبانی که علاوه بر حضور در منبرهای حضوری، از برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی مذهبی نیز بهره می‌برند، احساس تعلق اجتماعی و التزام عملی به آموزه‌های دینی بالاتری گزارش می‌کنند. این امر نشان می‌دهد ترکیب شیوه‌های سنتی و ابزارهای نوین، می‌تواند اثربخشی محتوای دینی را در جامعه افزایش دهد.
برای تداوم و تعمیق این تأثیرگذاری، چند راهکار کلیدی پیشنهاد می‌شود:
1. تدوین بسته‌های آموزشی کوتاه و کاربردی
تهیه درسنامه‌ها و کلیپ‌های کوتاه که مفاهیم فقهی و اخلاقی را در قالب سناریوهای زندگی روزمره توضیح دهد؛ مانند توضیح احکام محیط کار دیجیتال یا تبیین مناسک اسلامی در موقعیت‌های اجتماعی معاصر.
2. تقویت مهارت‌های رسانه‌ای مبلغین
برگزاری دوره‌های تخصصی در زمینه تولید ویدئوهای موبایلی، تدوین پادکست، طراحی موشن‌گرافیک و آموزه‌های خبرنویسی؛ دوره‌هایی که روحانیون را برای انتشار محتوای مؤثر و جذاب در فضای مجازی توانمند کند.
3. ایجاد سازوکارهای بازخورد مستمر
راه‌اندازی پلتفرم‌های پرسش‌وپاسخ آنلاین، گروه‌های گفتگو در پیام‌رسان‌ها و میزگردهای مجازی که امکان دریافت سریع بازخورد مخاطبان را فراهم کرده و تطبیق محتوا با نیازهای واقعی جوانان را میسّر سازد.
4. توجه به تنوع فرهنگی و زبانی مناطق مختلف
استفاده از زبان و ضرب‌المثل‌های بومی در تولید محتوا و اشاره به تجربه‌های مذهبی محلی، به تقویت حس همذات‌پنداری مخاطبان با پیام‌های دینی کمک می‌کند.
در پایان، تجربه بیش از یک قرن حضور منبر و رسانه‌های دینی در ایران نشان داده است که تنها با حفظ اصالت مفاهیم دینی و هم‌زمان بهره‌گیری هوشمندانه از فناوری‌های نوین رسانه‌ای است که می‌توانیم امید داشته باشیم پیام دین با همان شکوه و نفوذ در دل و ذهن نسل‌های آینده جای گیرد. استمرار این مسیر، ضامن پیوند مستحکم میراث معنوی حوزه علمیه قم با نیازها و زبان مخاطب معاصر خواهد بود.
