داستان سوراخ ازون؛ ۴۰ سال پیش کشفی تصادفی دنیا را نجات داد

اما مقاله‌ی سال ۱۹۸۵، تمام فرضیه‌ها را به چالش کشید: تخریب ازون نه در استوا، بلکه در جنوبگان و با سرعتی نگران‌کننده در حال وقوع بود. علت اصلی این پدیده، در شرایط جوی خاص منطقه نهفته بود. سرمای شدید جو و تشکیل ابرهای استراتوسفری قطبی، شرایطی را ایجاد می‌کرد که ترکیبات کلر حاصل از کلروفلوئوروکربن‌ها بسیار واکنش‌پذیر می‌شد. با بازگشت نور خورشید در اوایل بهار، این ترکیبات با سرعت بالایی ازون را تجزیه می‌کردند و باعث نازک‌شدن شدید آن می‌شدند؛ پدیده‌ای که امروزه با عنوان «سوراخ ازون» شناخته می‌شود.

توضیحات شنکلین درباره‌ی واکنش‌های اولیه به پدیده‌ی سوراخ ازون، خواندنی است. او می‌گوید: «در ابتدا، نظریه‌های مختلفی درباره‌ی عامل این پدیده مطرح شد. برخی کارشناسان ماهواره‌ای معتقد بودند فعالیت‌های خورشیدی علت آن است. آن‌ها به‌اندازه‌ی شش سال داده در دست داشتند (یعنی نیمی از یک چرخه‌ی خورشیدی) و بر اساس همان داده‌ها، همبستگی معناداری میان این دو دیده می‌شد. اما همبستگی با علیت یکی نیست.»

تأیید علمی نهایی یافته‌های تیم در سال ۱۹۸۶ منتشر شد؛ زمانی که پژوهشگران آمریکایی در مقاله‌ای، پیچیدگی‌های شیمیایی پدیده‌ی سوراخ ازون را شرح دادند و نقش مستقیم کلروفلوئوروکربن‌ها در تخریب اوزون جنوبگان را اثبات کردند. یافته‌ها زنگ خطر جهانی را به صدا درآورد و جامعه‌ی بین‌المللی را بر آن داشت تا با برنامه‌ای جهانی، مصرف این مواد شیمیایی را کنار بگذارد.

پیمان مونترال، نخستین معاهده جهانی زیست‌محیطی بود که واکنشی سریع و مؤثر به کشف سوراخ لایه‌ی ازون نشان داد. در سال ۱۹۸۷، تنها دو سال پس از کشف، ۱۹۷ کشور به‌همراه اتحادیه‌ی اروپا، پیمانی را امضا کردند که ممنوعیت استفاده از کلروفلوئوروکربن‌ها را به‌دنبال داشت و با افزودن بندهایی در راستای اقدامات احتیاطی، بستر قانونی را برای ممنوعیت مواد شیمیایی مخرب دیگری که هنوز اختراع نشده بودند، فراهم می‌کرد.

تا‌به‌امروز، پیمان مونترال تنها توافق سازمان ملل است که همه‌ی کشورهای جهان آن را تصویب کرده‌اند. کوفی عنان، دبیرکل پیشین سازمان ملل، این معاهده را «احتمالاً موفق‌ترین توافق بین‌المللی تاکنون» خوانده است.

نازک‌شدن لایه‌ی ازون، باعث افزایش عبور تابش فرابنفش (UV) به سطح زمین و در نتیجه، به افزایش موارد ابتلا به سرطان پوست و آب‌مروارید منجر می‌شود. به همین دلیل، این موضوع به مسئله‌ای حیاتی در حوزه‌ی سلامت عمومی تبدیل شد و سرطان، همواره به‌عنوان یکی از مسائل جدی سیاسی باقی ماند. تولیدکنندگان کلروفلوئوروکربن‌ها نیز تمایلی به مقاومت در برابر معاهده نداشتند، چراکه حق ثبت اختراع این ماده به پایان عمر ۵۰ ساله‌ی خود نزدیک می‌شد و تولید جایگزین‌ها، امکان کسب درآمد بیشتری را برای آن‌ها به‌همراه داشت.

به‌طور کلی، اقدام سریع و مبتنی بر شواهد علمی، باعث شد که در طول چهار دهه‌ی گذشته، سوراخ لایه‌ی ازون به‌تدریج کاهش یابد و چشم‌انداز ترمیم کامل آن نیز به شرط کنترل تهدیدهای جدید، مطرح شود.

اما آیا روزی می‌آید که شاهد ترمیم کامل سوراخ لایه‌ی ازون باشیم؟ پروفسور جان پایل، شیمی‌دان جوی و مدیر پیشین مرکز علوم جوی که نقش برجسته‌ای در تدوین پیمان مونترال داشت، پاسخ می‌دهد: «انتظار می‌رود ترمیم تا نیمه‌ی دوم قرن جاری تکمیل شود.»

پایل می‌افزاید: «سرعت فرایند بازیابی سوراخ لایه‌ی ازون کند است، زیرا برخی گازهای مخرب عمری بسیار طولانی دارند و نوسانات سالانه، تشخیص دقیق روند بهبودی را دشوار می‌کنند. با‌این‌حال، در مجموع نتایج امیدوارکننده است.»